Suudi Arabistan’ın nükleer enerji programının uluslararası etkileri ve güvenlik endişeleri mercek altında. Geopolitik stratejiler ve büyük güçler arasındaki dengenin sırrı.
Suudi Arabistan’ın sivil nükleer enerjiyi benimsemesi, giderek Amerika Birleşik Devletleri üzerinde etki sağlamak, İran ve İsrail üzerinde nüfuz kurmak ve Rusya ve Çin ile olası işbirliği fırsatlarını araştırmak amacıyla bir jeopolitik strateji olarak görülmeye başlıyor. Suudi Arabistan’ın sivil nükleer enerji programına ilişkin son gelişmeler, Rusya ve Çin’in bu Körfez ülkesinin nükleer tesislerini geliştirme konusundaki alternatif teklifleriyle ateşleniyor.
Bu yılın başlarında, Suudi Enerji Bakanı Prens Abdulaziz bin Salman, ülkesinin yenilenebilir enerji endüstrisini desteklemek için yerel olarak üretilen uranyumu zenginleştirme niyetini açıklayarak küresel ilgiyi üzerine çekti.
Bu, yüzeyde sadece enerji odaklı bir girişim gibi görünebilirken, krallığın Amerika Birleşik Devletleri’nden savunma güvenliği anlaşması koparmak için bir kaldıraç olarak kullanma niyeti olarak giderek daha fazla kabul edilmektedir. Ruslar ve Çinliler ile ilişkilerinin iyileştirilmesinden elde ettiği artan kaldıraç farkında olan Riyad, mümkün olduğunca çok sayıda faydayı çıkarmak için bu momentumu kullanıyor; Washington’dan en gelişmiş ABD askeri teknolojisine erişim arayışı dahil, sivil amaçlar için uranyum zenginleştirme konusunda Amerika Birleşik Devletleri’nin onayını talep ediyor.
Ancak Amerikalılar, özellikle İsrail’in Suudi Arabistan’ın nükleer hedefleri konusundaki derin endişeleri nedeniyle, krallığın uranyum zenginleştirme faaliyetlerine kısıtlamalar getirilmesi konusunda kararlılar.
Şu ana kadar Suudi Arabistan, diğer ülkelerin tekliflerine rağmen nükleer işbirliği konusunda ABD’yi tercih etti – bu, daha katı ABD koşullarına ve Biden yönetimi ile birçok anlaşmazlığa rağmen oldu.
Washington, Batı Asya’da sivil amaçlar için nükleer programların geliştirilmesine karşı çıkmamış olsa da, Amerika Birleşik Devletleri ile işbirliğini ancak ülkelerin uranyum zenginleştirme veya plütonyum ve yakıt işleme yapmamaları koşuluyla garanti eden özel bir protokol getirdi.
Riyad’ın bu, Amerika Birleşik Devletleri tarafından belirlenen ve Birleşik Arap Emirlikleri tarafından benimsenen “nükleer yayılmanın önlenmesi altın standardı” ile karşı çıktığı duruşu, nükleer enerji bağımsızlığı arayan ülkeler için geniş çaplı sonuçları olan bir durum. Suudi yetkililer, uranyum zenginleştirme çabalarının potansiyel bir İran tehdidine yanıt olduğunu savunsa da, yerli Suudi zenginleştirmenin olasılığı, Washington ile ilişkileri gerginleştirdi ve İsrail ile normalleşme anlaşmasını tehlikeye attı.
Nükleer hedefler, jeopolitik endişeler
Dr. Paul Dorfman, Nuclear Consulting Group’un Başkanı ve Sussex Üniversitesi Bilim Politikası Araştırma Birimi’nde Ziyaretçi Araştırmacı olarak görev yapan bir uzman, nükleer enerjinin Batı Asya’da diğer bölgelere göre daha da tartışmalı bir konu olduğunu belirtiyor. Çünkü Basra Körfezi ülkeleri, komşularının sivil nükleer programlarını askeri amaçlar için kullanabileceğinden endişe duyuyorlar. The Cradle’a şunları söylüyor:
“Ve bu bir noktaya sahipler. Uranyum zenginleştirme ve işleme teknolojileri, sivil malzemenin askeri amaçlar için sapmasına karşı sıkı bir şekilde düzenlenmediği sürece, yeni nükleer santraller, nükleer silahlar geliştirmek ve yapmak için kaplamayı sağlar.”
Dr. Dorfman şunları ekliyor:
“Suudi yetkililer, Suudi nükleer programı hakkında kraliyet kararnamesinde yakalanmayan bir başka neden olduğunu açıkça belirtmişlerdir: sivil programın nükleer silah üretimi ile ilişkisi.”
Viyana’daki Silahsızlanma ve Nükleer Yayılmanın Önlenmesi Merkezi’nde Kıdemli Araştırma Görevlisi olan Noah Mayhew’e göre, Suudi Arabistan’ın nükleer programıyla ilgili temel sorunlardan biri de Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) ile olan güvence anlaşmasıdır.
Mayhew, The Cradle’a şunları açıklıyor: “Suudi Arabistan’ın, nükleer malzemesi olmayan devletler için güvence uygulamasını kolaylaştırmayı amaçlayan küçük miktarlar protokolüne ait eski bir protokole sahip olduğunu ve IAEA’nın Yönetim Kurulu’nun 2005 yılında, küçük miktarlar protokolü için eski modelin çok kolay kinlendirildiğini ve güvence anlaşması altındaki birçok gereksinimi askıya aldığını belirlediğini ifade ediyor. Suudi Arabistan, küçük miktarlar protokolüne uymak için uygun olmayacak ve birçok diğer ülkenin yaptığı gibi yeni model metni kabul etmemiş durumda.”
Geçen hafta Suudi Enerji Bakanı Prens Abdulaziz bin Salman, yıllardır talep edilen Kapsamlı Güvence Anlaşması’nı (CSA) açıkladı, ancak Suudiler, “IAEA’nın Ek Protokolü” olarak bilinen daha kapsamlı ve müdahaleci denetimlere izin veren anlaşmayı imzalamayı planlayıp planlamadıklarını net bir şekilde açıklamadılar.
Alternatif Ortaklar: Çin ve Rusya
Bu aşamada Suudi Arabistan’ın ABD’den uranyum zenginleştirme teknolojisi elde etme olasılığı oldukça belirsiz görünüyor. Nuclear Power Safety’den Sorumlu Direktör Edwin Lyman, ancak Biden yönetimi’nin Riyad ve Tel Aviv arasında daha geniş bir anlaşmanın bir parçası olarak Suudi Arabistan’ın uranyum zenginleştirmesine itiraz etmeyeceğini öneriyor.
Bugün, nükleer güçler için nükleer yayılmanın önlenmesi normlarının korunması, son gelişmeleri düşünerek büyüyen bir endişe kaynağıdır. AUKUS anlaşması gibi son gelişmeler ve bomba kullanılabilir plütonyum üreten nükleer yakıt döngülerini destekleme eğilimleri, bu konuda kaygıları artırmaktadır. Lyman, The Cradle’a şunları söylüyor:
“Bu konuda çok endişeliyiz çünkü dünyanın dört bir yanındaki milli uranyum zenginleştirme ve işleme teknolojilerinin yayılmasını sınırlayan önceki yönetimlerin politikalarını destekliyoruz, çünkü potansiyel yayılma ve güvenlik riskleri nedeniyle … oldukça açık ki MbS [Veliaht Prens Mohammed bin Salman], sivil bir programı desteklemek için değil, aynı zamanda gelecekte, örneğin İran’a karşı bir caydırıcı olarak nükleer silah malzemeleri üretmek amacıyla tesisleri kullanma yetisine sahip olmak istiyor.”
Ayrıca, Suudi Arabistan’ın Kongre’de önemli destek eksikliği yaşadığı ABD Kongresi’nin, Suudi zenginleştirme çabalarını veya İsrail’in savunma teknolojisindeki “niteliksel askeri üstünlüğü” etkileyebilecek herhangi bir önlemi onaylayıp onaylamayacağına dair de şüpheler bulunmaktadır.
Ancak Riyad’ın seçenekleri bulunuyor. ABD ve Suudi Arabistan’ın uzlaşamaması durumunda, Suudi Arabistan, son bir yılda krallığın etkisi artan Çin ve Rusya gibi diğer potansiyel ortaklara yönelebilir.
Suudi Arabistan, bu yıl Türkiye’nin ilk nükleer enerji santralinin Rusya tarafından inşa edilmesini gözlemledi, tamamlanması sadece batı yaptırımları tarafından engellendi.
Moskova’nın enerji devi Rosatom, Suudi Arabistan’ın ilk nükleer enerji santralini ihaleye katılmak istediğini de açıkladı. Ayrıca, Çin Ulusal Nükleer Şirketi (CNNC), Suudi Arabistan’ın kaynaklarla dolu Doğu Bölgesi’nde bir nükleer santral inşa etmeye ilgi göstermiştir.
Özellikle Riyad’ın Pekin ile ilişkileri son yıllarda önemli ölçüde gelişti: Suudi Arabistan, Çin önderliğindeki 9 üyeli Şangay İşbirliği Örgütü’nde diyalog ortağı olmuş ve Ağustos ayında Çin ve Rus anlaşmasıyla BRICS ülkelerinin ilk genişlemesine katılmak için davet edilmiştir.
Ayrıca, Pekin, Aralık 2022’de Riyad’da başlatılan Çin-Arap Devletleri Zirvesi’nden fayda sağlayabilir; bu zirve, iki ülke arasında 10 milyar dolarlık yatırım anlaşmalarının imzalanmasını gördü.
Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT), imzacılara sivil nükleer enerji kullanımı hakkını tanırken – uranyum zenginleştirme dahil – Mayhew, Rusya veya Çin ile işbirliğini nükleer silahların yayılmasının kapısının açılması olarak görmüyor.
Mayhew, “Pekin ve Moskova’nın Suudi Arabistan’ın daha fazla denetim ve müdahaleci incelemelere izin veren bir Ek Protokol’ü benimsemesini ısrar etse de veya etmese de, her ikisi de yeni bir üyenin nükleer silahlı devletlerin elit kulübüne katılmasını desteklemeyecektir” diyor.
Batı Asya’da Nükleer Silah Yarışı
Riyad’ın nükleer programının – özellikle uranyum zenginleştirmenin niyeti – son komşusu İsrail dahil komşuları üzerindeki etkileri, İsrail dışındaki siyasi çevreler tarafından güçlü bir şekilde eleştirilirken, İsrail politik kurumu konuyla ilgili olarak göreceli olarak sessiz kalmıştır.
Milli güvenlik danışmanı Tzachi Hanegbi, İsrail’in Suudi Arabistan’ın araştırma amaçları için uranyum zenginleştirmesine izin veren bir anlaşmayı desteklememe ihtimalinin olduğunu bile söylüyor. Bununla birlikte, İsrail Enerji Bakanı Israel Katz, Suudi Arabistan’ın sivil nükleer programına karşı çıkmakta ve bu, İsrail-Suudi ilişkilerini güçlendirmek amacıyla ABD’nin bir parçası olarak yapılmıştır.
İran, genişlemiş nükleer enerji programı hakkında Suudi Arabistan’ın komşusu olan diğer bir ülkedir ve özellikle uranyum zenginleştirmeyi ciddi şekilde endişe verici bulmaktadır. Lyman, İran’ın Suudi Arabistan’ın uranyum zenginleştirmesine izin verilmesini herhangi bir provokatif ve tehdit olarak yorumlayacağını öngörüyor.
Bu, İran’ı kendi nükleer yeteneklerini ve malzeme stokunu genişletmeye itebilir ve Tahran ile nükleer anlaşmayı yeniden sağlamayı zorlaştırabilir.
Önemli bir not olarak, İran’ın yüksek düzeyde uranyum zenginleştirme faaliyetlerine devam etmesi, ABD’nin Ortak Kapsamlı Eylem Planı’ndan (JCPOA) tek taraflı çekilmesinin bir sonucu olarak ve anlaşmanın tekrar yürürlüğe konmasına yönelik batılı engeller nedeniyle gerçekleşmektedir.
Suudi Arabistan, nükleer işbirliği anlaşmalarının geleceğinin, Rusya, Çin, Güney Kore veya Fransa gibi diğer ülkelerle ilişkileriyle bağlantılı olması gerektiğini öneren gözlemciler bulunmaktadır. Bu tür bir protokol, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’nın (IAEA) Suudi nükleer tesislerini ve faaliyetlerini inceleme yeteneğini artırarak nükleer denetim otoritesini artırabilir.
Ancak Suudi Arabistan’ın nükleer programı konusundaki ABD ile yapacağı herhangi bir müzakerenin zorlu olması beklenmektedir: Riyad’ın nükleer niyetleri hakkında kontroversiyel ve belirsiz açıklamaları ve Suudi nükleer programı için hukuki bir çerçevenin eksikliği, güvenlik ve güvenlik endişeleri konusunda soru işaretleri yaratmaktadır.
Batı Asya şu anda daha saldırgan stratejilere doğru askeri doktrin değişiklikleri yaşamaktadır. Geleneksel izolasyon, tehditler, sabotaj, yaptırımlar ve ambargolar politikalarının nükleer yetenek geliştirme ve nükleer zenginleştirme programlarını yavaşlatma konusunda nispeten etkisiz olduğu kanıtlanmıştır.
Dorfman, daha az zorlayıcı bir yaklaşımı teşvik etmenin, karşı karşıya gelme yerine işbirliğini teşvik eden bir yol olabileceğini önermektedir:
“Sadece mevcut çıkmazı kırmak için yapıcı bir yaklaşıma nefes alma alanı sağlayabilir, aynı zamanda tüm tarafların meşru endişelerini ele alarak daha büyük karşılıklı anlayış, gelişmiş işbirliği ve güven inşasına doğru bir adım atabilir.”
Riyad’ın nükleer hedefleri, bölgesel ve uluslararası güvenlik endişelerini artırmasının yanı sıra, nükleer karşıtları ve ortakları arasında önemli politik ve diplomatik sarsıntılara neden olmuştur.
Riyad, geleneksel olarak ABD ile olan müttefikliğini yönetme, Avrasya güçleri Rusya ve Çin’e yönelme, İran ile bölgesel istikrarı teşvik etme ve İsrail ile normalleşme konusundaki son derece hassas meseleyi dengeleme görevinin hepsini üstlenen bir ülke olarak, uluslararası dikkatin ve kınamanın konusu olacaktır.
Stasa Salacanin/thecradle
Bu analiz Amerika Gözlemi.com’un fikirlerini yansıtmadan, orjinal metne sadakat gösterilerek tercüme edilmiştir.
